АКАДЕМИК ҮЗӘК

Академикүзәк (Академүзәк) - 1921-1930 елларда ТАССР Мәгариф халык комиссариаты (министрлыгы) бүлекчәсе.

Үзәк республикада тикшеренүләр, мәгариф, сәнгать, музейлар һәм тәрҗемәләр белән җитәкчелек итү өчен оештырыла. Ул 1920 елда ачылган Фән бүлегенең дәвамы була. Үзәк составына дүрт комиссия: фәнни-сәяси, фәнни-техник, фәнни-педагогик һәм сәнгать комиссияләре, шулай ук баш идарәләр: Башархив, Башмузей һәм Секретариат керә.

Академүзәкне рәис һәм биш кешедән торган коллегия (вазыйфаи затлар төркеме) җитәкли. Аңа Дәүләт гыйльми советы, Баш сәнгать комиссиясе, Башархив, Башмузей рәисләре һәм профсоюзларның Татарстан өлкә советы вәкилләре керә. Төрле елларда Г.Г. Максудов (1922-1924), Г. Г. Ибраһимов (1925-1927), М.Х. Таһиров (1927-1928), С. С. Атнагулов (1929-1930) рәислек итә.

Академүзәк катлаулы структурага ия була, ул берничә тапкыр үзгәрә. Аның каршында төрле оешмалар төзелә: 1923 елда Татарларны өйрәнү гыйльми җәмгыяте, 1925 елда Туган якны өйрәнү бюросы, 1927 елда Татар мәдәнияте йорты һәм 1930 елда Татар икътисад фәнни-тикшеренү институты.

Академүзәк мәгариф системасы һәм мәдәни тормыш үзгәрү вакытында оештырыла. Ул мәктәпләр өчен укыту планнары, программалар һәм дәреслекләр төзи, шулай ук нәшрият эше принципларын эшли. Үзәк татар теле, әдәбияты, тарих һәм этнография өлкәсендә тикшеренүләр үткәрә. Шулай ук ул татар театры һәм музыкасы үсешенә ярдәм итү максатында беренче адымнар ясый.

Үзәкнең иң актив үсеш чоры талантлы татар язучысы һәм галиме Г.Г. Ибраһимов исеме белән бәйле. Ул вакытта учреждение күренекле галимнәрне һәм белгечләрне берләштерә.

1927 елның икенче яртысыннан Үзәк эше башта чикләнә, ә аннары, сәяси сәбәпләр аркасында, бөтенләй туктатыла. Шул ук елда Татар мәдәнияте йорты төзелә, ул үзәктәге Китап палатасы, Татарларны өйрәнү җәмгыяте, Туган якны өйрәнү бюросы, Татар педагогика җәмгыяте һәм башка бүлекчәләрне үзенә ала.